کدامین راه اسلام است؟

امروزه، رشته‎ای در دنیا وجود دارد به اسم «نقد ادبی» یا «نقد هنری». همانطور که از اسم آن پیداست، یکی از کارکردهای این رشته به این صورت است که منتقد با توجه به آموزه‎های یک یا چند مکتب فکری، به بررسی و تحلیل جوانب مختلف یک اثر ادبی یا هنری می‎پردازد. مثلاً یک فیلم را در نظر بگیرید. ممکن است منتقدِ اول بیاید و این فیلم را بر اساس آرای مارکسیستی بررسی کند و برداشت‎هایی از آن اقتباس کند. منتقدِ دوم می‎آید و همین فیلم را بر اساس آرای کارل یونگ می‎بیند و به سنجش مقام آن می‎پردازد. منتقدِ سوم نیز وارد کارزار می‎شود و دوباره همین فیلمی را که دو منتقد قبلی با عینک‎های مارکس و یونگ دیدند؛ با افکار فروید تطبیق می‎دهد و با نگاه متأثر از آثار او، این فیلم را تفسیر می‎کند. دقت می‎کنید در این‎جا چه اتفاقی افتاده است؟ «یک» فیلم، از طریق «چندین» مجرا دیده و «فهمیده» می‎شود. در طول تاریخ سینما می‎توان مثال‎های زیادی برای این اتفاق ذکر کرد؛ اما شاید یکی از معروف‎ترین نمونه‎ها، فیلم «ماتریکس» ساختۀ خواهران واچوفسکی است. از یک طرف، دیوید چالمرز (فیلسوف ذهن استرالیایی) با استفاده از این فیلم، یک مسألۀ فلسفۀ ذهن را شرح می‎دهد و با توجه به آن، تحلیل می‎کند. از طرف دیگر کارگردان‎های این فیلم می‎گویند که فیلم‎نامه را تحت تأثیر کتاب‎های ژان بودریار (متفکر فرانسوی) نوشته‎اند که کارهای او بیشتر متمرکز بر موضوع «رسانه و واقعیت» است. و به تبع این حرفِ کارگردانان، خیلی از منتقدین، این فیلم را با عینک «بررسی رسانه» می‎بینند. برخی نیز معتقدند که این فیلم، کاملاً در مورد مذهب است.

وقتی ما در این‎جا با این چندگانگی و اختلاف روبه‎رو می‎شویم؛ احتمالاً این مشکل برایمان پیش نمی‎آید که «بسّه دیگه؛ چه خبرتونه؟ هر کی یه چیزی در مورد فیلم داره میگه. بالأخره یه فیلم که بیشتر ساخته نشده، یه دونه تفسیر هم نباید بیشتر وجود داشته باشه.» چون پیشاپیش پذیرفته‎ایم پاسخ این سؤال که «ماتریکس چه می‎گوید؟» یا «ماتریکس چه می‎خواهد بگوید؟» بستگی به این دارد که ما از کدام زاویه به آن بنگریم.

برخی می‎گویند همین مسأله در مورد ادیان (از جمله اسلام) نیز صادق است. اصطلاحاً گفته می‎شود «دین، قرائت‎پذیر است» و منظورشان این است که از دین می‎توان قرائت‎ها و برداشت‎های مختلفی انجام داد. چنین حرفی، با تاریخ ادیان نیز ناسازگار نیست. مثلاً دین اسلام را در نظر بگیرید. ما قرائتی در اسلام داریم به اسم «اسلام فقهی» یا «اسلام فقاهتی». تصویر کلی (و غیر دقیق) از این قرائت این‎گونه است که اسلام نازل شده تا مردم برخی دستورات و احکام را در جامعه اجرا کنند. اما چگونه باید دستورات اسلام را تشخیص دهیم؟ این قرائت می‎گوید که روحانیت، مفسران اصلی دین هستند و باید به آن‎ها رجوع کنیم. گاهی اوقات این قرائت به تز «اسلامِ سیاسی» منجر می‎شود که معتقد است برای اسلامی کردن جامعه، باید حکومت دینی تشکیل داد. تشکیل حکومت باعث شده است که برخی از پیروان این قرائت به بعضی لوازم مدرنیته تن دهند. امروزه مفاهیمی مانند حمایت از جنبش‎های آزادی‎خواه در سراسر جهان، امت‎گرایی در برابر ملّی‎گرایی و حجاب جزو این قرائت است.

قرائتی دیگر از اسلام وجود دارد که اصطلاحاً به آن‎ها «سنت‎گرایان» می‎گویند. این قرائت به سمت عرفان تمایل دارد. تصویر کلی (و غیر دقیق) از این قرائت این‎گونه است که آن‎ها منتقد کلی تمدن غرب هستند و معتقدند که مدرنیته راه وصول انسان به خدا را سخت کرده است. به همین دلیل، انسان باید از مدرنیته احتراز و به تعالیم صدر اسلام رجوع کند. تفاوت این قرائت با قرائت قبلی این است که قرائت قبلی، تعالیم اسلام و پیامبر را منتج به یک زندگی فقیهانه می‎بیند؛ در حالی که سنت‎گرایان زندگی پیامبر و اصحاب او را یک نوع زندگی عارفانه می‎دانند. بنابراین روشن است که سنت‎گرایان و فقه‎گرایان دو نوع سبک زندگی متفاوت را از صدر اسلام برداشت می‎کنند. همچنین سنت‎گرایان بین اسلام و بسیاری از ادیان دیگر، تفاوتی نمی‎گذارند و همۀ آن‎ها را حاوی حقایق قدسی می‎دانند که به شکل‎های مختلفی متجلی شده‎اند.

قرائتی دیگر نیز در اسلام وجود دارد که اصطلاحاً «روشنفکران دینی» پیرو آن هستند. بسیاری از افراد این جریان معتقدند که نهاد دینی باید از نهاد حکومتی مستقل باشد، در نتیجه آن‎ها با اسلامِ سیاسی مخالفند. همچنین، دموکراسی یکی از دغدغه‎های مهم این جریان است. آن‎ها می‎گویند برای این‎که دین بتواند امروز نقش بهتری ایفا کند، باید به پیرایش آن پرداخت. اما مگر می‎شود امر الهی را اصلاح کرد؟ آیا این، خروج از دین نیست؟ آن‎ها، پاسخ می‎دهند که اسلام در جامعه‎ای دیگر و با فرهنگ و شرایط اجتماعی و تاریخی دیگری نازل شده است که با شرایط امروز جوامع اسلامی متفاوت است. به همین دلیل باید آموزه‎های دین را ترجمۀ فرهنگی کرد تا هم به نوعی با فرهنگ امروزین ما مطابق باشد و هم از طرفی، هستۀ اصلی دین حفظ شود.

این‎ها تنها بخشی از قرائت‎های دین اسلام هستند. با رجوع بیش‎تر به تاریخ تفکر اسلامی، قطعاً می‎توان قرائت‎های دیگری نیز پیدا کرد. هم‎چنین هر یک از این قرائت‎ها، خود به شاخه‎های مختلفی تقسیم می‎شوند که داستان دور و درازی دارد. در واقع ما با گروه‎های مختلفی و با عقاید گوناگونی روبه‎رو می‎شویم که همگی برچسب "اسلام" به خود زده‎اند. این نوشته را با جمله‎ای از آیت‎الله کمال حیدری به اتمام می‎رسانم: "اسلام تکفیری، از دل انکار تعدد قرائات از دین حاصل می‎آید"؛ به عبارت دیگر، اسلام تکفیری، آن‎جایی است که فرد یا گروهی تصور می‎کند اسلام، فقط و فقط آن چیزی است که آن‎ها تشخیص داده‎اند.

نویسنده: علی سلطان زاده

چگونه وضعیت جامعه را بسنجیم؟ - مصطفی ملکیان

اگر میخواهید ببینید امور مملکت خوب اداره می‌شود یا نه، باید ببینید روی هم رفته شهروندان این جامعه، شهروندان این کشور نسبت به ۵ سال پیش شادتر هستند یا کمتر شادند.

اگر مردم احساس کنند نسبت به ۵ سال پیش شادتر هستند و به آینده امیدوارتر هستند، احساس امنیت فردیشان و اعتماد عمومیشان بیشتر است، آنگاه من می‌گویم که این کشور، کشورِ بهتر اداره‌شده‌ای است. حالا شاخص‌های اقتصاددانان این جامعه هرچه که باشد، باشد، آنچه ما مردم احساس می‌کنیم مهم است.

مثلا کسی می‌گوید در کشور من اینگونه بود که ۱۰ سال پیش، نمی‌توانستم نیمه‌شب تنها از خانه بیرون بیایم ولی الان میتوانم یا ۱۰ سال پیش یقین نداشتم که اگر شاگرد اول دانشگاه شوم حتما شغلی هم خواهم داشت، اما امروزه این یقین را پیدا کرده‌ام، پس کشور من بهتر اداره شده است.

از آن طرف کسی می‌گوید در کشور من، ۱۰ سال پیش مطمئن نبودم اگر با پسر یا دختر یک وزیر رقابت کنم، حتما شکست می‌خورم اما الان میدانم حتما شکست میخورم، پس وضع کشورم بدتر شده است. 

من میگویم همه چیز باید قابل ترجمه به روان و جسم ما آدمیان باشد و وقتی میگویم شادی باید افزایش پیدا کند، شادی یک نفر و دو نفر را نمیگویم. من میگویم اگر ۸۰ میلیون جمعیت کشور ما، احساس کنند احوالشان بهتر شده است؛ یعنی اگر اینها را اندازه‌گیری کنید و در مجموع من خودم را موفق‌تر ببینم و شما خودتان را، می‌گوییم کشور بهتر اداره شده ولو همه‌ی اقتصاددانان جهان بگویند شما تولید ناخالص ملیتان فلان است، درآمد ناخالص ملی تان فلان است.

ما در حالت عادی، نه به تولید ناخالص ملی کار داریم نه به درآمد.

البته باز توجه دارم به اینکه اگر آن گروه را بتوانیم با یک واسطه، دو واسطه، سه واسطه برای مردم ترجمه کنیم و نشان بدهیم، مشکلی پیش نخواهد آمد اما حرفم این است که آیا توسعه، رشد، تولید ناخالص ملی، درآمد ناخالص ملی، اینها را میشود به راحتی به زبان انسانها ترجمه کرد یا نه؟ اگر میشود، روی چشم بنده؛ حتی با یک یا دو یا اِن واسطه. اما اگر به خوبی نمیشود این کار را انجام داد پس فریب آن جدولها، بیلان کارها، منحنیها، دیاگرامها و نمودارها را نخوریم! این یعنی ما پای خمره‌ای بزرگ افتاده‌ایم اما چون خمره خالیست، همگی خماریم. من میگویم اینها خمره‌های بی‌شراب هستند و همه ما هم اینجا افسرده افتاده‌ایم...

کوتاه درباره ی فیزیکالیسم

نکتۀ جالب در مورد برخی مکاتب و عقاید فلسفی این است که به صورت پنهان و تدریجی در یک فضا یا جامعه یا حوزه‎­ای گسترش پیدا می­‎کنند و رایج می‎­شوند؛ بدون این­که خیلی از افراد آن جامعه، از آن عقیده یا مکتب باخبر باشند. یعنی انسان‏­ها به عقایدی باور پیدا می‏‎­کنند، بدون این­که دقیقاً بدانند آن عقاید چیستند. یکی از این مکاتب فلسفی که امروزه شیوع پیدا کرده، فیزیکالیسم است. فیزیکالیسم از اوایل قرن بیستم، طرفداران بسیاری را مخصوصاً در جوامع علمی پیدا کرد. فیزیکالیسم چه می­گوید؟ اجازه دهید قبل از پاسخ به این سؤال، یک مقدمۀ کوتاهی داشته باشیم.

از قدیم‎­الایام که ادیان در جوامع و فرهنگ­‎های مختلف حاکم بودند، وقتی از یک انسان می‎­پرسیدید «به نظرت چه چیزهایی تو جهان وجود داره؟» او احتمالاً به راحتی پاسخ می­داد «درخت­‎ها، پرنده­‎ها، دریاها، اسب­‎ها، سنگ­‎ها و کوه‎­ها، خدایان و الهه­‎ها، فرشتگان، ارواح، جن­‎ها، شیاطین، اژدها و...». بسته به نوع دینِ آن فرد، این پاسخ ممکن است کمی تغییر کند اما چیزی که به احتمال قریب به یقین در پاسخ آن فرد وجود می­‎داشت، حضور اسامی ماوراءطبیعی بود. فیزیکالیسم در واکنش به این دیدگاه مذهبی رشد پیدا کرد. اگر از یک فرد فیزیکالیست بپرسیم «به نظر تو چه چیزهایی تو جهان وجود داره؟» او پاسخ خواهد داد «هر چیزی که تو جهان وجود داره، فیزیکیه.» تز اصلی مکتب فیزیکالیسم در یک جمله همین است: «همه چیز فیزیکی است.» هر آن­چه که غیر فیزیکی باشد، اصلاً وجود ندارد (توهّم است یا قراردادی است که مردم با هم بسته­‏‎اند و ...).

احتمالاً برای برخی از افراد، فیزیکالیسم معقول­‎تر از دیدگاهی است که معتقد به وجود انواع غول­‎ها و اژدهاها در جهان است. هر چه باشد فیزیکالیسم برچسب علم را بر پیشانی خود دارد و چه کسی است که امروز نداند علم بهتر از خرافه است! اما بیایید کمی روی فیزیکالیسم دقیق شویم: وقتی یک فیزیکالیست می­گوید «همه چیز فیزیکی است»؛ منظورش از «فیزیکی» چیست؟ ما به چه چیزهایی می‎­توانیم صفت «فیزیکی» را اطلاق کنیم؟ برخی از فیزیکالیست‎­ها به این سؤال پاسخ داده­‎اند: «هر آن­چه که در یک تئوری فیزیکی بگنجد فیزیکی است.» در نتیجه منظور این دسته از فیزیکالیست­‎ها این است که «هر آن­چه که در یک تئوری فیزیکی بگنجد، وجود دارد؛ و هر آن­چه که خارج از تئوری­‎های فیزیکی باشد، وجود ندارد». انرژی خورشیدی و انرژی پتانسیل گرانشی وجود دارند، چون در بعضی نظریات فیزیکی آمده­‎اند؛ اما زئوس وجود ندارد، چون هیچ نظریۀ فیزیکی­‎ای نداریم که در مورد زئوس توضیحی داده باشد.

فیزیکالیسم به دلیل موفقیت بسیار زیاد علم فیزیک توسعه یافت و طرفداران زیادی کسب کرد. از فیلسوفانی که از آن دفاع می­‎کردند مانند کارنپ و نویرات تا دانشمندانی که در جهان­‎بینی آن به کار علمی می­‎پرداختند مانند فروید و بعضی از دوره­‎های فکری نیلز بور. فیزیکالیست­‎ها می‎­پذیرند که پدیده­‎هایی وجود دارند که در «ظاهر» فیزیکی نیستند، مانند خشم یا عشق. اما آن­ها می­‎گویند که با مشاهدات و آزمایش­‎هایی می­‎توان نشان داد که تمامی این پدیده‎­ها چیزی جز اتفاقاتی فیزیکی (مثلاً در مغز) نیستند.‎

فیزیکالیسم همان­‎طور که طرفداران پرشوری دارد، منتقدان باحرارتی نیز دارد که نقدها و سؤالاتی را در مقابل این مکتب قرار می­‎دهند. یکی از نقدهایی که به برخی شاخه­‎های فیزیکالیسم وارد کرده­‎اند، «معمای همپل» نام دارد. کارل گوستاو همپل، اسم یک فیلسوف آلمانی در قرن بیستم است. معمای همپل می­‎گوید: «وقتی ما می‎­گوییم هر چیزی که در یک نظریۀ فیزیکی بگنجد، وجود دارد؛ منظورمان از نظریۀ فیزیکی، نظریاتی است که فیزیک امروز به رسمیت می­‎شناسد یا مثلاً فیزیک قرن نوزدهم یا فیزیک آینده؟». چیزهایی هستند که در نظریات فیزیکی امروز می­‎گنجند، اما در فیزیک گذشته معنایی نداشتند. برای مثال الکترونی را که امروزه در نظریات کوانتومی از آن سخن می­گویند، در نظر بگیرید. اگر چنین توصیفاتی را که امروز جامعۀ علمی در مورد الکترون می­پذیرد، برای دانشمندان قرن نوزدهم بیان کنیم؛ واکنش آن­ها چی می­‎بود؟ احتمالاً ما را متهم می‎­کردند که در مورد یک چیز غیرعلمی سخن می­‎گوییم. وقتی چنین مسأله‎­ای را می‎­بینیم، این پرسش به وجود می­‎آید که از کجا معلوم امروز ما چیزی را خارج از فیزیک بدانیم؛ اما چند ده سال بعد، جامعۀ علمی آن را جزئی از علم‎ فیزیک نداند؟ در این صورت چگونه باید تشخیص دهیم که یک چیز، ارتباطی با نظریات فیزیکی دارد یا نه؟ و اگر این را ندانیم، طبق معیار فیزیکالیسم چگونه تشخیص دهیم که چه چیزهایی وجود دارند؟

آیا می­‎شود گفت که پوزیترون و نوترینو که تا قبل از قرن بیستم در نظریات فیزیکی جایی نداشتند، وجود نداشتند؛ و بعدها به وجود آمدند؟ اگر این­گونه باشد، آیا معیار وجود و عدم وجود، لغزنده نخواهد شد؟ به نظر شما، نظریات فیزیکی آینده، وجود چه چیزهایی را به رسمیت خواهند شناخت که امروزه برای ما باورناپذیر است؟

نویسنده: علی سلطان زاده