روشنفکری دینی شاید جزو معدود جریان‎های فلسفی-کلامی در ایران معاصر باشد که توانسته تأثیرهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی زیادی در متن جامعۀ ایران بگذارد؛ اما موافقان و مخالفانِ این جریان، بر سر کیفیت این تأثیرات اختلاف نظر دارند. برخی می‎گویند فعالیت‎های این جریان به انحطاط فضای سیاسی و فرهنگی ایران فعلی منجر شده است و از آن سو برخی دیگر بر این عقیده‎اند که بهترین راه‎حل بسیاری از مشکلات کشور ما، در کارهای این جریان نهفته است. اما روشنفکری دینی چیست و از کجا آمده است؟


روشنفکری دینی از حدود پنجاه سال پیش و با آثار مهدی بازرگان و علی شریعتی آغاز شد. پس از انقلاب نیز با افرادی چون عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری و محسن کدیور و برخی جوان‎ترها همچون آرش نراقی، سروش دباغ و ابوالقاسم فنایی ادامه یافته است. کارکرد روشنفکری دینی چیست؟ روشنفکری دینی قرار است کدام گره را از مشکلات جامعۀ ما باز بکند؟ اگر بخواهیم بسیار کوتاه این پرسش را جواب دهیم، پاسخ این است: «شکاف بین سنت و مدرنیته».

جامعۀ ما میراث‎دار سنت‎هایی است که این سنت‎ها برای جامعۀ فعلی ما فوایدی دارد. فربه‎ترینِ این سنت‎ها نیز دین است. از طرف دیگر، ما تحت تأثیر افکار و ایده‎ها و سبک‎های زندگی جدیدی قرار می‎گیریم که عموماً از غرب وارد کشور ما می‎شود؛ مانند دموکراسی، حقوق بشر، حقوق حیوانات، حقوق زن، حقوق اقلیت‎های مذهبی، علوم مدرن، انواع تکنولوژی‎ها و... . این دو اَبَرجهان‎بینی در جاهایی با هم تضاد پیدا می‎کنند و این تضادها در بعضی قسمت‎ها بسیار جدی است. شاید با این توضیحات کوتاه بتوان بهتر مسألۀ روشنفکری دینی را درک کرد: «آیا می‎توان اسلام را طوری فهمید که با عقلانیت و شیوۀ زیست انسان مدرن تضادی نداشته باشد؟ اگر می‎توان، چگونه؟»

واضح است که پاسخ روشنفکری دینی به پرسش اول، «بله» است. یکی از مهم‎ترین پاسخ‎های روشنفکری دینی به پرسش دوم این است که باید «فهم‎مان» را از متون دینی تغییر دهیم و تا این فهم سنتی تغییر نکند، اصلاحات درون‎دینی رخ نخواهد داد و در نتیجه اصلاحات فرهنگی و بعضاً سیاسی نیز در جامعۀ ما با موانعی مواجه می‎شود. تا این‎جا سعی شد که نشان داده شود روشنفکری دینی چه «است». در پایان بد نیست اشاره‎ای داشته باشیم به این که روشنفکری دینی چه چیزهایی «نیست». در این‎جا به برخی از عقاید رایج، اما نادرست در باب روشنفکری دینی اشاره می‎کنیم:

  • روشنفکری دینی، صرفاً و فقط به آثار و پژوهش‎های عبدالکریم سروش مربوط می‎شود.
  • عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری معتقدند که قرآن صرفاً محصول خواب‎های پیامبر(ص) است.
  • تمامی افراد حاضر در جریان روشنفکری دینی با آرای سروش و مجتهد شبستری در باب قرآن موافق هستند.
  • روشنفکری دینی در تلاش است تا مفاهیم مدرن را از دل متون دینی استخراج کند. 
نویسنده: علی سلطان زاده، دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه علم دانشگاه شریف